Διαπολιτισμική εκπαίδευση

 

Διαπολιτισμικές δεξιότητες για όλους

 

Εισαγωγή

Η διαπολιτισμική κατανόηση και οι διαπολιτισμικές δεξιότητες αποδεικνύονται πλέον πιο σημαντικές από ποτέ, καθώς καθιστούν εφικτή την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτιών των οξύτερων προβλημάτων των σημερινών κοινωνιών, τα οποία αποκτούν τόσο την μορφή παρανοήσεων σε πολιτισμικό, κοινωνικό-πολιτισμικό και εθνοτικό επίπεδο όσο και τη μορφή της ευνοιοκρατίας, του ρατσισμού, του μίσους κ.ο.κ.

Από τη δεκαετία του 1970 ξεκινάει το ενδιαφέρον του Συμβουλίου της Ευρώπης όσον αφορά στο συγκεκριμένο ζήτημα. Η Λευκή Βίβλος για τον διαπολιτισμικό διάλογο η οποία εγκρίθηκε τον Μάϊο του 2008 αναγνωρίζει τη διαπολιτισμική εκπαίδευση ως έναν από τους πέντε βασικούς τομείς στους οποίους υπάρχει ανάγκη για δράση προκειμένου να διασφαλιστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατία και το κράτος δικαίου, αλλά και να προωθηθεί η αμοιβαία κατανόηση.

Η τρέχουσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση & ο ρόλος της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης

Οι εκτεταμένες κοινωνικές αλλαγές που συνέβησαν και συμβαίνουν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ευρώπη και παγκοσμίως κρίνονται ως μακροπρόθεσμες κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες μεγάλης δυναμικής, μεταξύ των οποίων:

• η χρηματοοικονομική παγκοσμιοποίηση, αλλά και αυτή της εργασίας και αναψυχής
• η διαρκώς αυξανόμενη ιδιωτική και επαγγελματική κινητικότητα,
• η εκτεταμένη μετανάστευση με τη δημιουργία νέων μειονοτικών ομάδων.

Η σημερινή δραματική ανάμειξη λαών μπορεί να δημιουργήσει όλων των ειδών κοινωνικές εντάσεις και συγκρούσεις. Στις αστικές περιοχές της Ευρώπης, σπανίως βρίσκεται σχολείο με ομοιογενές κοινωνικοπολιτιστικό υπόβαθρο και η συνεχώς αναπτυσσόμενη επίδραση του κόσμου της πληροφορίας και των τεχνολογιών της επικοινωνίας οδηγεί σε σύγκρουση ή στις καλύτερες των περιπτώσεων σε συνύπαρξη διαφορετικών κόσμων. Βάσει των δραματικών αλλαγών παραπάνω, η διαπολιτισμική εκπαίδευση δεν μπορεί να θεωρείται πλέον ως μια απλή προσθήκη στα προγράμματα σπουδών, αλλά πρέπει να επεκταθεί και να αντικαταστήσει τα μονοπολιτισμικά, μονόγλωσσα σχολικά περιβάλλοντα και να οδηγήσει στην αλλαγή της εκπαιδευτικής παραδοσιακής νοοτροπίας. Είναι σχεδιασμένη για να επιφέρει μακροπρόθεσμες αλλαγές στα σχολεία και στο σχεδιασμό προγραμμάτων σπουδών, ενώ παράλληλα χρησιμεύει ως πλαίσιο για την ανάπτυξη νέων μεθόδων και πρακτικών διδασκαλίας.

Διεθνείς οργανισμοί και διαπολιτισμική εκπαίδευση

Ηνωμένα Έθνη: Όταν ο καταστατικός χάρτης των Ηνωμένων Εθνών συντάχθηκε το 1945, τα ανθρώπινα δικαιώματα ορίστηκαν ως ο θεμέλιος λίθος του διεθνούς δικαίου. Η Οικουμενική Διακήρυξη των ανθρώπινων δικαιωμάτων περιέχει το εξής απόσπασμα

Η εκπαίδευση θα πρέπει να αποβλέπει στην πλήρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και την ενίσχυση του  σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Θα πρέπει να προωθεί την κατανόηση, την ανεκτικότητα και τη φιλία μεταξύ όλων των εθνών, των φυλετικών και θρησκευτικών ομάδων και θα πρέπει να προάγει τις δραστηριότητες των Ηνωμένων Εθνών για τη διατήρηση της ειρήνης. (Άρθρο 26)

Συμβούλιο της Ευρώπης: Το σχέδιο δράσης το οποίο εγκρίθηκε από την 3^η Σύνοδο Κορυφής των Αρχηγών Κρατών και των Κυβερνήσεων των Κρατών Μελών στη Βαρσοβία (2005), δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο της εκπαίδευσης βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα, τις ανταλλαγές, την προστασία και την προώθηση της πολιτιστικής ποικιλομορφίας για την οικοδόμηση μιας πιο ανθρωπιστικής και χωρίς αποκλεισμούς Ευρώπης.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Οι διαπολιτισμικές εμπειρίες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι των πολυάριθμων πρωτοβουλιών  κινητικότητας που προωθεί και στηρίζει η Επιτροπή, όπως το πρόγραμμα ERASMUS για τους φοιτητές των πανεπιστημίων. Η πραγματικότητα τέτοιων ανταλλαγών αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχία των φοιτητών τόσο σε προσωπικό όσο και σε ακαδημαϊκό επίπεδο.

Πολυπολιτισμικότητα, πολιτισμική πολυμορφία, διαπολιτισμικότητα

Ως πολυπολιτισμικότητα αναφέρεται η πολύγλωσση, πολύ-εθνοτική και πολύ-θρησκευτική φυσική κατάσταση της κοινωνίας με έμφαση στη συνύπαρξη των διαφορετικών στοιχείων σε μια κοινή δημόσια σφαίρα.

Ως πολιτισμική πολυμορφία αναφέρεται η ενσωμάτωση των πτυχών των άλλων πολιτισμών από το ίδιο άτομο. Οι παραδοσιακές έννοιες της ομοιογένειας λόγω της έντονης κοινωνικής ανάμειξης των επιμέρους ομάδων αρχίζουν να ξεθωριάζουν και οι ταυτότητες των ανθρώπων έχουν αποκτήσει τόσο πολλά επίπεδα ώστε αποδεικνύεται αδύνατο να γίνουν αντιληπτές ως ευδιάκριτες κατηγορίες.

Ως διαπολιτισμικότητα αναφέρεται η αλληλεπίδραση των ατόμων, των ομάδων και των κοινοτήτων σε συνδυασμό με την πολυπολιτισμικότητα και την ποικιλομορφία. Υπογραμμίζει τη διαδραστική διάσταση των ομάδων και την ικανότητά τους να οικοδομούν κοινά σχέδια, να αναλαμβάνουν κοινές ευθύνες και να δημιουργούν κοινές ταυτότητες.

Σημειώνεται διάκριση ανάμεσα σε πολυπολιτισμική και διαπολιτισμική εκπαίδευση, καθώς η πρώτη χρησιμοποιεί την εκμάθηση άλλων πολιτισμών με σκοπό την καλλιέργεια της αποδοχής αυτών των πολιτισμών, ενώ η δεύτερη έχει ως στόχο να υπερβεί την παθητική συνύπαρξη, να επιτύχει έναν αναπτυσσόμενο και βιώσιμο τρόπο συμβίωσης  στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες μέσα από την ανάπτυξη της κατανόησης (UNESCO 2007:18). Σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον, η διαπολιτισμική εκπαίδευση επιχειρεί να ενημερώσει τους μαθητές για τις υποβόσκουσες αιτίες των εθνοκεντρικών στάσεων και των επιπτώσεων τους. Προσπαθεί να εφοδιάσει τους μαθητές με την ευκαιρία να αναπτύξουν ικανότητες οι οποίες θα αποτελούν την προϋπόθεση των προσεγγίσεων των διαφόρων σταδίων που σχετίζονται με το έθνος.

Στερεότυπα 

Σύμφωνα με τους κοινωνιολόγους, τα στερεότυπα βασίζονται στη δημιουργία διαχωριστικών γραμμών και την καθιέρωση διακριτών κατηγοριών στις ιδιότητες και τις συμπεριφορές που αποδίδονται στις ομάδες ατόμων. Μπορούν να προκύψουν μέσα από λανθάνοντα συστήματα αξιών (θρησκεία, εθνικισμός κλπ.) ή από χαρακτηριστικά της εξωτερικής εμφάνισης ενώ μπορεί να χρησιμεύουν ως δείκτες μιας αναμενόμενης συμπεριφοράς.

• Σε γενικό κοινωνικοπολιτικό και κοινωνικοπολιτισμικό επίπεδο, πηγάζουν από παράγοντες που προέρχονται από την ιστορική ανάπτυξη των πολιτικών σχέσεων μεταξύ του κράτους του ατόμου και ενός άλλου κράτους/κρατών, απ’ όπου κατάγονται οι «άλλοι».
• Σε θεσμικό επίπεδο, πηγάζουν από θεσμούς και περιοχές γενικής κοινωνικοποίησης (οικογένεια, κοινωνικό περιβάλλον, ομάδα συνομήλικων, εργασία, σχολείο, ΜΜΕ), δηλαδή από εκεί που διακινούνται οι απόψεις με την εικόνα των άλλων.
• Σε ατομικό επίπεδο, πηγάζουν από παράγοντες όπως η ηλικία, το φύλο, οι γενικές γνώσεις, η εμπειρία, το ενδιαφέρον και τα κίνητρα και μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στις προσωπικές μας απόψεις για τους άλλους.

Θα ήταν ανούσιο να πει κανείς σε μαθητές ότι «τα στερεότυπα είναι κάτι κακό». Τα στερεότυπα δεν πρέπει να απωθούνται αλλά να αποτελούν αντικείμενο συζήτησης. Η συζήτηση για τα στερεότυπα σε μια πολυπολιτισμική ομάδα είναι σημαντική για την αμοιβαία κατανόηση. Ωστόσο, κάτι τέτοιο απαιτεί ατμόσφαιρα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και κατανόησης.

Αρχές τις διαπολιτισμικής εκπαίδευσης

Οι οδηγίες της UNESCO καθιερώνουν τρεις γενικές αρχές για τη διαπολιτισμική εκπαίδευση, οι οποίες μπορούν να χρησιμεύουν ως γενικοί στόχοι:

-Σέβεται την πολιτιστική ταυτότητα του μαθητή μέσω της παροχής πολιτιστικά κατάλληλης κι αντίστοιχης ποιοτικής εκπαίδευσης για όλους.

-Παρέχει σε κάθε μαθητή την πολιτιστική γνώση και τις απαραίτητες στάσεις και δεξιότητες για την επίτευξη ενεργού και πλήρους συμμετοχής στην κοινωνία.

-Παρέχει σε όλους τους μαθητές την πολιτιστική γνώση, τις στάσεις και τις δεξιότητες που τους επιτρέπουν να συμβάλουν στο σεβασμό και την αλληλεγγύη μεταξύ των ατόμων, αλλά και των εθνοτικών, κοινωνικών, πολιτιστικών και θρησκευτικών ομάδων.

Γνωσιακές, συναισθηματικές και πραγματιστικές διαστάσεις

Οι διαπολιτισμικές δεξιότητες μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις παγιωμένες διαστάσεις:

• Τη γνωσιακή διάσταση (γνώση): μαθαίνοντας να γνωρίζω (περιλαμβάνει κάτι περισσότερο από την απλή γνώση για άλλες χώρες και πολιτισμούς, δηλαδή την τεκμηριωμένη γνώση όλων των διαφορετικών ενεργών πτυχών στο σχολικό πλαίσιο και τη στρατηγική γνώση για διαπραγμάτευση του διαπολιτισμικού συναπαντήματος στη σχολική τάξη.
• Τη συναισθηματική διάσταση (στάσεις/αξίες): μαθαίνοντας να υπάρχω (υποστηρίζει τους μαθητές στην καλλιέργεια της επίγνωσης του δικού τους πολιτιστικού υποβάθρου, καθώς επίσης στην ανάπτυξη του σεβασμού και της ανοχής στην «ετερότητα» των άλλων.
• Την πραγματιστική διάσταση (δεξιότητες): μαθαίνοντας να πράττω (σημαίνει την ενεργοποίηση και την εφαρμογή της πραγματικής και της στρατηγικής γνώσης στις καταστάσεις που τα διαπολιτισμικά ζητήματα πρόκειται να αποτελέσουν αντικείμενο διαπραγμάτευση).

Δεξιότητες προς την επίτευξη της διαπολιτισμικής μάθησης

• Ενσυναίσθηση (Είσοδος στον κόσμο «των άλλων» και προσπάθεια να τον καταλάβει εκ των έσω).
• Απόσταση από τον ρόλο και απικέντρωση (Αλλαγή προοπτικής του δικού μας κόσμου προς την συνειδητοποίηση ότι όλοι οι άνθρωποι δε συμμερίζονται τη δική μας θεώρηση για τον κόσμο).
• Ανοχή της αμφισημίας (Ανάπτυξη στρατηγικών για τη διαπραγμάτευση της ασάφειας και την εξοικείωση με την ετερότητα και τη διαφορά).
• Αυτεπίγνωση και αναπαράσταση της ταυτότητας (συνεπάγεται μια αυξημένη ευαισθητοποίηση για τους μαθητές, των οποίων τα κοινωνικοπολιτισμικά θεμέλια του κόσμου τους επηρεάζουν την κοσμοθεωρία τους και διαμορφώνουν τη νοοτροπία τους).
• Συναισθηματική δεκτικότητα (Καλλιέργεια της ανοχής, του σεβασμού και της εμπιστοσύνης στην ομάδα).

Από αυτές τις δεξιότητες προκύπτει η θέσπιση κανόνων επικοινωνίας σε μια πολυπολιτισμική ομάδα:

1. Αποφύγετε τις αυτόματες ερμηνείες.
2. Βγείτε από το πλαίσιο αναφοράς σας.
3. Επιδείξτε ετοιμότητα να εξηγήσετε τα αυτονόητα.
4. Ακούστε και υποβάλλετε ερωτήσεις.
5. Χρησιμοποιήστε την κριτική σας ικανότητα.
6. Μοιραστείτε και συζητήστε αξιολογικές κρίσεις.
7. Επικεντρωθείτε στις λύσεις και όχι στα προβλήματα.

Απαραίτητες δεξιότητες των δασκάλων

Προκειμένου η διαπολιτισμική εκπαίδευση να είναι επιτυχής ο ρόλος και τα καθήκοντα του δασκάλου διευρύνονται σε μεγάλο βαθμό.  Οι δάσκαλοι δεν μπορούν πλέον να θεωρούνται ως «απλοί πομποί του υλικού των μαθημάτων», αλλά πρέπει επίσης να λειτουργήσουν καθοδηγητικά και ενισχυτικά για την αυτο-ανάπτυξη και την επιτυχή αλληλεπίδραση. Σύμφωνα με τις συστάσεις των Ευρωπαίων Υπουργών Παιδείας (2003) οι ακόλουθες πτυχές είναι ζωτικής σημασίας κατά την κατάρτιση των δασκάλων στη διαπολιτισμική εκπαίδευση:

• Η πολυμορφία και τα προγράμματα κοινωνικής ευαισθησίας πρέπει να παρέχονται σε όλο το εκπαιδευτικό προσωπικό.
• Η επαγγελματική κατάρτιση των δασκάλων πρέπει να αντιμετωπίζει εξίσου τις προορατικές αξιώσεις και τις ζωτικές ανάγκες.
• Οι δάσκαλοι θα πρέπει να εκπαιδεύονται για να αναπτύξουν εκπαιδευτικό υλικό το οποίο θα ενισχύει την πολιτισμικά ευαισθητοποιημένη εκπαίδευση με πόρους που θα υποστηρίζουν την συλλογιστική μάθηση, την κριτική κατανόηση και το ομαδικό πνεύμα συνεργασίας.
• Η διασφάλιση της ποιότητας θα πρέπει να προάγει δασκάλους που αναστοχάζονται και επαγγελματίες που είναι προετοιμασμένοι για να συνεχίσουν την αυτό-ανάπτυξη τους.

Συμπέρασμα: Πόσο έτοιμοι είμαστε για μια τέτοια αλλαγή προοπτικών στον εκπαιδευτικό τομέα;

Οι αλλαγές που έχουν αλλάξει βαθιά ορισμένες κοινωνίες, σε ορισμένες χώρες δεν έχουν ασκήσει ακόμη την ίδια επίδραση. Για αυτές τις χώρες μπορεί να μην υπάρχει κάποια άμεση ανάγκη για την αλλαγή των παραδειγμάτων εκπαίδευσης. Στα περισσότερα παραδοσιακά κομμάτια της κοινωνίας η ετοιμότητα να εγκαταλείψουν όλα όσα έχουν αξιολογήσει ως σημαντικά και να αποδεχτούν την αλλαγή είναι λιγότερο έντονη απ΄ ότι στα πιο προοδευτικά μέρη. Επιπλέον, υπήρξε πάντα δύσκολο για τους «έχοντες» της κοινωνίας να μοιραστούν με τους «μη έχοντες». Πολλοί εν ενεργεία δάσκαλοι μεγάλωσαν και εκπαιδεύτηκαν σε μονοπολιτισμικά και μονόγλωσσα περιβάλλοντα και βρίσκουν τις αλλαγές που βιώνουν στο περιβάλλον-τη διάδοση των πολυπολιτισμικών στοιχείων και των σχολικών τάξεων και, κατά συνέπεια, την  έλλειψη ομοιογένειας και την κυριαρχία της διαφορετικότητας-ενοχλητικές και αποθαρρυντικές. Αυτό οφείλεται στο ότι συχνά τέτοιες αλλαγές συμβαδίζουν με την ανάπτυξη της προκατάληψης, του αποκλεισμού, της επιθετικότητας κ.λπ. Δεδομένου του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζουν οι δάσκαλοι στην προετοιμασία των νέων γενεών προκειμένου να γίνουν πολίτες ενός κόσμου ο οποίος αναπόφευκτα θα γίνει πιο πολυπολιτισμικός στο μέλλον, είναι ζωτικής σημασίας η διαπολιτισμική εκπαίδευση να κερδίσει τις καρδιές και το μυαλό τους.